Ñuqanchik runakunapa kawsayninqa mikuywanmi kallpachkan.
Mikuyqa mana aslla imayuqchu, ichaqa kawsaypa ñawpaq kallpanchanmi.
Allin mikuyqa kallpa, sumaq sonqoy, allin yuyay, llapa rurayninchikpaqmi.
Chaymi kay artikulupi rimananchik: imayna allin kawsaypaq mikuykunata akllayta yachayta atinchik, imaymana mikuykunata ch’askiyta munan, imayna pachamamawan tinkuspa sumaqta kawsayta apachin.
1. Mikuy ima hina kawsayninchikpaq kallpa
Ñuqanchik runakuna mikuywanmi kawsayta kallpachisunchik.
Mikuyqa chay hina ñawi mikhuqchu, ichaqa kallpa apachiq kawsaypa sinchiy.
Allin mikuyqa:
- Sonqoyta allinchay,
- Yuyayta purichiy,
- Llank’ayta kallpachiy,
- Kallpata, allin kayta ruwaykuqmi.
Kaymi allin mikuyqa runakunapa kawsaypa ñawpaq kaynin.
2. Imataq “allin mikuy” nisqa?
“Allin mikuy” nisqaqa manam aswan mikuykuna llapanmanchu, ichaqa pachamamawan tinkusqa, mana hucha mikuy, kallpawan llamk’achiq mikuy nisqakunam.
Allin mikuyqa:
- Chakrallamanta hamuq: papam, saram, quinua, tarwi, habas.
- Naturalkuna: frutas, verduras, chayra, ch’aki mikuy.
- Manam llullaqchu: mana químicokuna, manam envasadokuna.
- Yachachiq mikuy: yachaywan ruwasqa, allin aswan ñawi llamk’ay.
Kaykunam runakunapa kallpata, kallpachayta kallpachinku.
3. Mikuykunapa ch’usaynin
Llapa mikuyqa mana sapan imayuqchu.
Kaykunaqa ñawpaq pachamama hamuq, chaymi kallpawan kachkan:
- Saram: kawsaypa sapan ñawi, manchakuyta pisiyachin.
- Quinua: allin proteína, kallpa apachiq.
- Tarwi: allin kallpachiq wawakunapa mikuy.
- Papa nativa: manam químicuwan ruwasqachu, allin vitaminaswan.
- Qochapi challwa: proteínas, omega hina kawsay kallpachin.
Kay llapan mikuykunam runakunapa kallpata ruwan.
4. Imayna allin mikuyta akllayta atinchik
Allin mikuyta akllayta munaspaqa, yachaykunaqa kaymi:
- Rimay pachamamawan: Ima mikuy hamuqta riqsiy.
- Allin chayachiy: Mikuyta purumanta, manam envasadokuna.
- Wiñay yachay: Mikuykunapa kallpanta yachayta munay.
- Allin llamk’ay: Mikuyta aqllaspa, ch’aki hina churay.
Kay yachaykunaqa runakunapa kawsayta sumaqchayta atikun.
5. Chakramanta mikuy hamuqkunata yachay
Ñuqanchikpa llaqtakunapi, chakramanta hamuq mikuyqa aswan kallpawanmi.
Manam llapa mikuy rantikuqkunamanta hinachu, ichaqa ñawpaq yachayninchikwan ruwasqa.
Chakramanta hamuq mikuy:
- Papa, olluco, isaño, añu
- Quinua, cañiwa, kiwicha
- Tarwi, habas, arveja
- Ají, cebolla, tomate
- Frutakuna: durazno, sanky, tumbo, palta
Kaykunam kawsayta kallpachinku, chaymi allin kawsayta ruwan.
6. Mana allin mikuykunapa llakisqan
Kunan pachapi aswan runakuna fast food hina mikuykunata mikhuqkuchkan, ichaqa manam kallpachiyta apachinchu.
Kaykunapa pantaykuna:
- Grasa aswan, azúcar aswan, químico aswan.
- Ch’usaq kallpa, manchakuy, ñakari.
- Manam pachamamawan tinkusqachu.
- Mikuyta rantiy llamk’ayman ch’usay.
Kaymi yachayta munanchik — mikuyta riqsispa, mana pantaspa akllayta atinchik.
7. Allin mikuywan kawsay allinchasqa
Allin mikuywan kawsayta ruwanapaq imayna:
- Kallpata wiñachiy: Allin proteínaswan, mineraleswan mikuspa.
- Yuyayta allinchay: Frutakuna, verdurakuna ñawpa yachaynin hina.
- Sonqoyta k’anchariy: Mikuyta ayniwan, mink’awan chaskispa.
- Mana onqoyta: Allin mikuyqa wañuyta, ñakariyta, onqoyta pisiyachin.
Kaymi allin mikuyta akllayqa allin kawsayman purichiyta apachin.
8. Mikuyta yachachiy wawakunaman
Wawakunaman mikuyta yachachispaqa qhipaman sumaq wiñay kawsayta churayta atinchik.
Wawakunaqa mikuywan yachachispa yachanku:
- Pachamamawan llank’ayta.
- Mikuyta riqsiyta.
- Allin mikuywan kawsayta.
Ama gaseosawan, dulce aswan mikuykunawan yachachiychu — mikuy allin hina churaymi.
9. Mikuykunawan ayni ruray
Chakranchikpa mikuykunawan ayni ruranaymi allin.
Rantikuqkunawan, runakunawan, familiawan ayni rurayku:
- Tarwi hamuqta ch’askispa, papa churanay.
- Fruta hamuqta ch’askispa, yuraq mikuy rantiy.
- Chaymi runakunapa ayni mikuy ruwan.
Kay ayni mikuyqa mana sapa, ichaqa llapa runapa kallpachiymi.
10. Pachamamawan tinkuy mikuypi
Mikuyta akllayta munaspaqa pachamamawanmi rimay.
Kaymi ñawpaqta yachay:
- Imataq chaki mikuy hamuq?
- Imayna chay mikuy wiñan?
- Imaymana pachapi ruwan?
Chayta yachachispaqa pachamamawan tinkuyta wiñachin, ch’usay kallpata apachin.
11. Musuq mikuykuna: innovación sin perder yachay
Kunan pachapi runakunaqa musuq mikuykunata ruwachkan, ichaqa ñawpaq mikuyta mana saqispa.
- Quinua hamburguesa hina.
- Tarwi leche hina.
- Papa chips natural hina.
- Kiwicha pan hina.
Kaymi musuq mikuyta ruwaspa yachayninta mana chinkachkan.
12. Allin mikuykunawan qochapi yachay
Qochapi allin mikuyta mikuspa:
- Challwa, trucha, camarón.
- Yuraq mikuy, yuyukuna.
- Chicha, quinua lawas, uchukuta.
Kaykunaqa manam aswan grasa yuqchu, kallpa kallpachiyta apachin.
13. Warmikuna mikuy allinchaypi llank’anku
Warmikunaqa mikuy ruraypi hatun yachaqkuna kachkan.
Chakrapi, makiywan, munaywan mikuyta ruwanku.
Manam llapa rantikuqkunamanta mikhuqchu, mikuyta mikhuyta yachachikuq warmikunaqa kawsayta allinchanku.
14. Qullqita mikuywan waqaychay
Allin mikuyta akllaspaqa, manam aswan qullqita ch’askiyta munanchu.
Chakrallamanta hamuq mikuyqa:
- Pisi costo,
- Allin calidad,
- Kallpa apachiq,
- Qullqi waqaychaq.
Kaymi mikuywan kawsayta allinchanchik, qullqita waqaychaspa.
15. Tukuy rimay
Allin kawsaypaq mikuykunata akllayqa ñuqanchikpa kawsayta, sonqoyta, pachamamawan tinkuyta allinchachin.
Ama pantasunchu mikuyta akllaypi — mikuyqa mana rikhuyllachu, ichaqa pachamamanta hamuq, allin kallpawan ruwasqallata akllay.
Ñuqanchik runakuna:
- Chakranchikta waqaychaykusunchik.
- Allin mikuyta yachachikusunchik.
- Wawakunaman yachayta churakusunchik.
- Pachamamawan sumaq tinkuyta rurakusunchik.
Kaymi ñawpaq ñanmi — Allin kawsaypaq mikuykunata akllay, kaymi kawsayta, kallpata, sonqoyta sumaq kallpachin.
Ñawpaq rimay tukuy:
Mikuyqa manam aslla ima kanchu — runapa kawsayninmi.
Allin mikuyta akllayqa runakunapa kallpachiy, pachamamapa qochay, wawakunapa wiñayta ch’askachin.
Chaymi allin mikuyta akllaspaqa, ñuqanchik sumaqta kawsayta, yachayta, kallpata wiñachisunchik.